Doorbraakarchitect Bert Smits las ‘Leven in tijden van versnelling’ van Hartmut Rosa. Collega Saskia Vandeputte was benieuwd naar zijn beschouwingen. Dus kwam het tot een kort interview over ‘het dictaat van de versnelling’ in de samenleving en het belang van resonantie als mogelijk antwoord.
Saskia: wat is de essentie van het boek?
Bert: Hartmut Rosa beschrijft en beargumenteert de sociologisch-filosofische stelling dat we leven in tijden van versnelling. Anders gezegd: we leven in een context waarbij de wereld doorraast. We zitten in een soort versnellingsdriehoek met drie pijlers (economisch, technologisch en wetenschappelijk) die elkaar in de hand werken. Een drijfveer zoals concurrentie jaagt die versnelling aan. Daardoor ontstaat er versnellingstotalitarisme, met name het gevoel dat er een soort macht is die ons als mens dwingt om mee te gaan in de versnelling, alsof het een natuurwet is.
Rosa beschrijft dat raak als een hellend vlak waarop je niet de kans hebt om op adem te komen of rust te nemen in je ontwikkeling. Je moet continu mee bewegen of je valt ‘van’ (of uit) de samenleving.
Tegelijk plaatst hij daar het concept van ‘razende stilstand’ tegenover. Je zou verwachten dat snelheid en efficiëntie hand in hand gaan. Toch is het omgekeerde waar. Zelf gebruik ik daarvoor soms het beeld van een ratje dat in een wiel draait: je gaat alsmaar sneller en sneller en tegelijk blijf je ter plaatse trappelen. Het beste voorbeeld daarvan is file. Hoe sneller onze auto’s gaan, hoe meer we rijden, en hoe meer we stil staan. Die razende stilstand gaat gepaard met een ongemakkelijk gevoel dat er geen vooruitgang meer is. Het vooruitgangsoptimisme deint weg, en er komt een zekere stuur- of richtingloosheid in de plaats. Als effect beschrijft de auteur een verhaal van vervreemding. Denk aan vervreemding van ‘tijd’ als je doelloos scrolt of op automatische piloot naar een serie kijkt en achteraf niet weet waar ‘de tijd’ naartoe is. Hij spreekt ook vervreemding van jezelf, als in het verliezen van je eigen missie over wat je te doen staat in dit leven. Rosa duidt de burn outs en depressies in de samenleving als effect van die vervreemding.
Welke interessante inzichten neem je mee?
Hoe ‘razender’ het systeem draait in termen van economie, technologie en wetenschap, hoe meer twee andere systemen tot stilstand komen. Ten eerste benoemt hij het democratisch deficit, zijnde het onvermogen om samen tot beslissingen te komen. De diversiteit en complexiteit vertragen dit proces. Ten tweede haalt hij culltuuroverdracht aan, waaronder je ook onderwijs kan verstaan. Daar leeft het gevoel van achterop- en vast lopen, van niet meer kunnen bijbenen. Beide crises zetten een pessimistische toon.
Gelukkig zet Rosa hier een eerste oplossingsrichting naast: resonantie. Dat is de idee dat ‘de dingen terug tegelijkertijd trillen’.
Het gaat om het gevoel dat de dingen kloppen en dat ze betekenis hebben. Die betekenis kunnen we ontlenen aan een aantal bronnen. Zo kan de natuur voor een gevoel van resonantie zorgen. Evengoed cultuur of religie en spiritualiteit kunnen je raken en voor betekenisgeving zorgen. Zo krijg je terug vat op de wereld. Kernvraag is dus: hoe kunnen we terug organisaties, (organisatie)netwerken en bij uitbreiding een samenleving bouwen waar de resonantie groot is?
Wat is de relevantie van dit boek voor jouw doorbraakwerk?
Wie met transitie bezig is, ziet hoe bestaande instituties in elkaar stuiken en hoe nieuwe praktijken, ideeën, paradigma’s, … ontstaan. Enerzijds, helpt de versnellingslogica die Rosa daaraan toevoegt, om systeemcrisissen zoals de pandemie of de bankencrisis beter te verklaren en begrijpen. Anderzijds stelt het ons als ‘transitiebegeleiders’ ook voor de uitdaging om die resonantie op te zoeken in de systemen (groepen, organisaties, organisatienetwerken, ….) die je begeleidt.
Dat betekent dat we meer dan ooit congruent moeten zijn in wat we doen, hoe we het doen en waarom we het doen. Tot slot helpt de sociologische analyse om te kijken naar wat er gebeurt, en om de juiste tussenkomsten te doen.
Bijvoorbeeld: als mensen zichzelf voorbijlopen, en dus uit resonantie zijn, dan doe je best een paradoxale interventie. Want net als je géén tijd hebt, moet je een dag in je agenda vrijmaken om terug met jezelf en je collega’s in verbinding te geraken.
Aan wie raad je het boek aan?
Aan iedereen die bezig is met maatschappelijke transitie en aan iedereen die leidinggevende of leider is in een organisatie. Wie mee aan de knoppen van beleid en strategie zit, heeft er baat bij om zich scherp bewust te worden van de ratrace waarin we zitten. Mijn hoop is dat begrip van de situatie ook tot ander gedrag leidt.
Welk ander gedrag bedoel je?
Ik wil graag meer acties zien die mensen doen stilstaan bij de vraag ‘waarom doe ik wat ik doe?’ of ‘wat houdt mij bezig?’. Dat creëert goesting om iets te doen met voor jezelf relevante beweegreden. Mensen kwijnen weg als hun werk geen betekenis geeft. Daarnaast helpt het ook om elkaar te raken via andere kanalen dan louter het cognitieve, zowel op individueel als op collectief vlak. Denk aan het insteken op het emotionele, het intuïtieve, het spirituele.
Bert Smits en Saskia Vandeputte
Referentie: Rosa, Hartmut (2016). Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie. Uitgeverij Boom