Zowat elke blog of opiniestuk start dezer dagen met de vaststelling dat we in heel onzekere tijden leven. We gebruiken er het handige vierletterwoord VUCA voor: de wereld is volatiel, onzeker (uncertain), complex en ambigu. Het is niet meer duidelijk wat waar is, experten buitelen over elkaar heen om duiding te geven bij gebeurtenissen waar ze zelf kop noch staart aan krijgen.
Chaos als echte wereld
Er zijn veel waarheden die samen kunnen bestaan, op een of andere manier met elkaar verbonden zijn en morgen met nieuwe inzichten toch weer kunnen veranderen. Kortom, onze wereld toont zich plots erg chaotisch. Een toestand die we als uitzonderlijk ervaren in een voor de rest relatief goed ‘uitlegbare’ wereld.
Maar wat als we nu de wereld zien zoals hij echt is? Een wereld die te onvoorspelbaar en gefragmenteerd is om te controleren? Wat als onze opvatting over onszelf als mensen met een stabiele, authentieke persoonlijkheid klaar om ‘bevrijd’ te worden, een illusie is? Dat wie we zijn, in werkelijkheid het gevolg is van toevallige ervaringen en relaties met andere mensen?
De mens doet alsof
Deze manier van denken over onszelf en de wereld als een rommelige, toevallige aaneenschakeling van gebeurtenissen en ontmoetingen is ondergesneeuwd geraakt in een westers, neoliberale model van ‘controle’, lineaire (master) planning en dus quasi-zekerheid over hoe de wereld in elkaar zit. Een hele mond vol om te zeggen dat een VUCA-wereld de werkelijkheid is. Ze is niet nieuw, maar de essentie van de wereld en ook van ons mensen als onderdeel van deze wereld.
Wij mensen zijn echter de enige diersoort op de wereld die kunnen doen ‘alsof’ de wereld waarin we leven geordend is, logisch in elkaar steekt met handige regels, normen, waarden die ons vertellen hoe de dingen werken. Ze helpen ons om de wereld ‘te begrijpen’ en dus grip te krijgen op iets waar andere dier- en plantensoorten geen vat op kunnen krijgen. Dat is een uitzonderlijk talent!
De kracht van verbeelding is kinderspel
Als mens hebben we de kracht van de verbeelding. Die kracht toont zich al vroeg in onze kindertijd. Wanneer we het spel van kinderen zien, wordt er ‘bewust’ gedaan alsof. Kinderen maken afspraken over ‘rollen’, over wat kan en niet kan en hoe ze in die wereld met elkaar omgaan. Een nieuwe wereld ontvouwt zich al spelend. De essentie is dat geen enkele speler precies weet wat er zal gebeuren in die wereld, maar wel dat wat er gebeurt, moet kloppen in de wereld die ze samen hebben gecreëerd. Het verloop van een kinderspel kent verschillende fases:
- We spreken af dat we gaan spelen = bewuste keuze
- We verdelen materiaal, rollen en maken afspraken
- We testen uit en verfijnen onze afspraken = een kritisch moment met vaak veel conflict en soms ook al het einde van het spel
- Het spel ontvouwt zich en kent een (soms kortstondig) harmonieus verloop. Zaken kloppen, dingen stromen.
- Het spel dooft uit of kent nieuwe opflakkeringen met externe impulsen die de spelers in fase 3 katapulteert. Alternatief is ruzie en chaos met een soms gewelddadig einde.
Herkenbaar? Wellicht overgesimplifieerd is dat precies de manier waarop ook wij als volwassenen onze ‘samenleving’ vorm geven. Uiteraard op een andere schaal en met een ander ‘tijdsverloop’ (zoals decennia i.p.v. uren), maar de gelijkenis is toch treffend.
Terug naar onze wereld ….
Ons huidige spel is zowat uitgespeeld. Er zijn wel heel wat pogingen geweest om nog nieuwe impulsen toe te geven, om creatief te zijn maar het is even op. We zijn aanbeland in een liminale fase tussen ‘wat is geweest’ en ‘wat nog komen moet’. Een onprettige plek van ‘chaos’. We zijn het echter nog niet met z’n allen eens over het feit dat het vorige spel is uitgespeeld. Sommigen houden hardnekkig vast aan dat oude spel. Een spel waarin ze ‘aan de winnende hand’ waren en vooral veel te verliezen hebben. Anderen proberen al even een nieuw spelbord op tafel te leggen: een andere samenleving met andere spelregels.
Geleidelijk aan bereiken we het punt waarop we het eens zijn dat het oude spel is uitgespeeld. Dat geeft ruimte om af te spreken om samen een nieuwe samenleving vorm te geven. We kunnen dan opnieuw beginnen om te kijken met wie we dat willen doen en op welke manier.
Doen alsof … met scenario’s voor meervoudige toekomsten
Het is cruciaal dat we ons bewust zijn dat er niet één weg is, dat er niet één spelbord is. Er zijn verschillende scenario’s mogelijk. Wij als mens hebben de kans om te denken in meervoudige toekomsten. Het is belangrijk dat we daarbij de illusie van één waarheid, één mogelijkheid loslaten. Zo zetten we onze geest open voor kansen die de chaotische wereld ons biedt. De methodiek van het scenariodenken en -handelen kan ons helpen om stap voor stap die vaardigheid (opnieuw) te ontwikkelen.
Scenariohandelen biedt immers een gestructureerde aanpak om op verschillende ‘parallelle manieren vorm te geven aan de chaotische wereld. Zonder precies te weten wat de toekomst brengt, kunnen we al invloed nemen op de wereld rondom ons. Je wordt als het ware een actieve speler die zich bewust is dat hij als spelend en lerend vorm geeft aan onze samenleving. Zo ontvouwt zich een mogelijk scenario dat opnieuw verandert door de manier waarop het tot leven komt.
Het is dan ook belangrijk om ons hart te openen voor toevallige mensenlijke ontmoetingen waaruit nieuwe ‘productieve’ verbindingen kunnen ontstaan. Die wens om te verbinden in plaats van de ander te domineren of te beheersen is de snelste weg naar een opwindende – in zekere zin harmonieuze – samenleving. De kunst bestaat erin om opnieuw te leren doen ‘alsof’. Het is essentieel dat we onze verbeeldingskracht activeren om vervolgens in kleine alledaagse activiteiten ‘nieuwe spelregels’ uit te testen en bij te sturen. Door te doen alsof’ geven we al spelend, lerend vorm aan een nieuwe samenleving.
- Puett, M. & Gross-Loh, C. De Weg: Wat Chinese filosofen ons over het goede leven leren. Utrecht: Ten Have (2018).
- Dhert, S., Hermans K., Smits, B. & Wouters, R. Leren uit de toekomst: Aan de slag met scenario’s uit het onderwijs. Leuven: Lannoo Campus (2013).
- Declerck B. Leren vanuit de vrijheid en ruimte om niet te weten. Blog gepubliceerd op 7 april 2020.